εικονογράφηση

Το σύνολο των διακοσμητικών στοιχείων και εικόνων που συνοδεύουν ένα κείμενο προκειμένου να το κάνουν ελκυστικότερο ή να τεκμηριώσουν το περιεχόμενό του. Γνωστή ήδη στην αιγυπτιακή και στην ελληνορωμαϊκή εποχή, η ε. γνώρισε μεγάλη ακμή στα βυζαντινά και ισλαμικά χειρόγραφα, όπως και στα δυτικά μεσαιωνικά χειρόγραφα του 13ου και του 14ου αι. (μικρογραφία). Μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, η παλαιότερη μορφή ε. ήταν η ξυλογραφική. Η εκτύπωση των βιβλίων γινόταν με ξύλινες πλάκες, στις οποίες χαράσσονταν ταυτόχρονα το κείμενο και οι εικόνες. Η ξυλογραφία, γερμανική εφεύρεση, γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στην Ιταλία. Έφτασε μάλιστα σε ύψιστο βαθμό τελειότητας χάρη στις αναγεννησιακές τεχνικές κατακτήσεις. Με την εκτύπωση εικονογραφημένων βιβλίων ασχολήθηκαν ιδιαίτερα οι Τζιούντα, ο Γκαμπριέλ Τζιολίτο και οι Ντε Γκρεγκόρι. Το ωραιότερο ίσως βιβλίο της Αναγέννησης, το οποίο τυπώθηκε το 1499 από τον Άλδο Μανούτιο, είναι η Υπνοερωτομαχία του Φραντσέσκο Κολόνα. Στη Γαλλία, τα παλαιότερα εικονογραφημένα βιβλία ήταν του τυπογράφου και ξυλογράφου Ζαν ντι Πρε. Περίφημες είναι οι πολυτελείς εκδόσεις του Αντουάν Βεράρ, όπως ο Χρυσός Μύθος του Γιάκοπο ντα Βαράτσε και οι Κωμωδίες του Τερέντιου που τυπώθηκαν αντίστοιχα το 1496 και το 1500. Τον 16o αι. η γαλλική ε. με την επίδραση της ιταλικής δημιούργησε ένα πρωτότυπο ύφος που εκπροσωπήθηκε κυρίως από τον Ζοφρουά Τορί. Κατά τα μέσα του 16ου αι. εμφανίστηκε η χαρακτική σε μέταλλο. Με χαλκογραφίες του Μπάτσιο Μπαλντίνι, εμπνευσμένες από σχέδια του Μποτιτσέλι, τυπώθηκαν το 1477 το Άγιο Όρος του Θεού, του Αντόνιο Μπετίνι, και το 1481 η Θεία κωμωδία του Δάντη. Η χαλκογραφία δεν άργησε να επιβληθεί, επειδή με τη λεπτομερειακή τεχνική της ανταποκρινόταν καλύτερα στις απαιτήσεις της ε. που δεν ήταν πια απλή διακόσμηση, αλλά πραγματική τεκμηρίωση των κειμένων. Οι χαράκτες του 16ου και του 17ου αι. εμπνέονταν συνήθως από τα έργα των μεγάλων ζωγράφων (Μαντένια, Ντα Βίντσι, Ντίρερ, Καράτσι, Καραβάτζιο, Γκουίντο Ρένι κ.ά.), ενώ πρωτότυπες ε. βιβλίων εκτελούσαν και πολλοί γνωστοί καλλιτέχνες. Τον 17o αι., ενώ η τυπογραφία παρουσίαζε ποιοτική κατάπτωση, η ε. απέκτησε σημαντική θέση με πίνακες εκτός κειμένου, με εικόνες μέσα στο κείμενο, με επίτιτλα και πλούσια διακοσμημένα αρχικά. Τον 18o αι. γεννήθηκε στη Γαλλία η βινιέτα (κόσμημα κορυφής σελίδας), δημιούργημα του Μπερνάρ Πικάρ, που είχε τεράστια διάδοση στην εποχή της μαρκησίας Ντε Πομπαντούρ. Κόσμημα πλούσιο και πομπώδες αρχικά, απέκτησε μεγάλη αισθητική τελειότητα αργότερα, όταν χρησιμοποιήθηκε από καλλιτέχνες όπως ο Φρανσουά Μπουσέ, οι Κοσέν, ο Ζαν Μπατίστ Ουντρί, ο Κλεμάν Πιερ Μαριλιέ και κυρίως ο Γκραβλό και ο Μορό ο Νεότερος. Την ίδια εποχή τα σκήπτρα της ιταλικής ε. διατηρούσε η Βενετία, ενώ το έργο του Τιέπολο επηρέασε κυρίως τους σχεδιαστές και τους χαράκτες της. Από τα πιο φημισμένα βενετσιάνικα τυπογραφεία ήταν του Αλβρίτσι, στο οποίο οφείλεται η Απελευθερωθείσα Ιερουσαλήμ του Τορκουάτο Τάσο με χαλκογραφίες του Πιατσέτα (1745), και τα Έργα του Μποσιέ σε δέκα τόμους που εικονογράφησε επίσης ο Πιατσέτα. Στο τέλος του 18ου αι. προστέθηκε στις γραφικές τέχνες η λιθογραφία, που απέδωσε στη Γαλλία πραγματικά αριστουργήματα όπως τον Φάουστ, με εικονογράφηση του Ντελακρουά, και τη Φυσική ιστορία του Πλίνιου, με εικονογράφηση του Τουλούζ Λοτρέκ. Περίπου την ίδια εποχή η ξυλογραφία, που επί δύο αιώνες είχε εγκαταλειφθεί, επανεμφανίστηκε στην Αγγλία ανανεωμένη από τον Τόμας Μπιούικ (1753-1828). Στη Γαλλία έγινε δεκτή με μεγάλο ενθουσιασμό και αποτέλεσε το ευνοούμενο εκφραστικό μέσο των ρομαντικών. Η λαμπρότερη στιγμή της αντιπροσωπεύτηκε από τον Γκιστάβ Ντορέ, που κατόρθωσε να της δώσει ανυπέρβλητη λεπτότητα, χρησιμοποιώντας μια προσωπική τεχνική στις ε. των έργων του Δάντη, του Θερβάντες, του Αριόστο, του Περό, του Μίλτον, του Μπαλζάκ κ.ά. Στα τέλη του 19ου αι. η ανακάλυψη των φωτομηχανικών μέσων προκάλεσε αναστάτωση στην τέχνη της τυπογραφίας και την ώθησε στην αναβίωση των πολυτελών εκδόσεων, για τις οποίες χρησιμοποιήθηκε και πάλι η ξυλογραφία (Γουίλιαμ Μόρις, Γουόλτερ Κρέιν κ.ά.). Όμως, με την πάροδο του χρόνου η έγχρωμη εικόνα κατόρθωσε να υποκαταστήσει κάθε μορφή ε. Παίρνοντας θάρρος από τη συνεχή βελτίωση των τεχνικών μέσων, που εξασφαλίζουν τη μεγαλύτερη δυνατή πιστότητα αναπαραγωγής, επιδόθηκαν στην ε. βιβλίων πολλοί αξιόλογοι ζωγράφοι όπως οι Ντερέν, Ματίς, Μπρακ, Ρουό, Πικάσο, Νταλί, Σαγκάλ, Γκουτούζο, Ντε Κίρικο κ.ά. Μικρογραφία του 11ου αι. σε κείμενο του Απολλώνιου του Κιτιέα. Εικονογράφηση του Νόρμαν Ρόκγουελ για τις «Περιπέτειες του Τομ Σόγερ» του Μαρκ Τουέιν. Ξυλογραφία του Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ (1880-1938) για τη «Θαυμαστή ιστορία του Πέτερ Σλέμλιχ» του Άντελμπερτ φον Τσαμίσο. Λευκός ερωδιός σε περγαμηνή, από εικονογράφηση ενός επιστημονικού έργου του 18ου αι. Εικονογράφηση του Πιατσέτα (1745) για την «Απελευθερωθείσα Ιερουσαλήμ» του Τορκουάτο Τάσο. Εικονογράφηση του Ονορέ Ντομιέ για τα «Μυστήρια του Παρισιού» του Εζέν Σι Εικονογράφηση του Εντμόν Ντιλάκ για ένα παραμύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν.

* * *

η

1. διακόσμηση με εικόνες

2. το σύνολο τών εικόνων που στολίζουν βιβλίο, ναό, κτήριο κ.λπ.